اعتبار دعای «هفت هیکل» (شبهه ها و پاسخ ها)
شبهه: دعای «هفت هیکل» تا چه حد سندیت دارد و معتبر است؟
پاسخ: دعا در قرآن و روایات به‌عنوان یک راه ارتباطی بین انسان و خالق یکتا معرفی‌شده است. راهی که از عمق وجود انسان آغاز و به بلندترین جایگاه وجودی ختم می‌شود؛ همین امر سبب شده که در مذهب شیعه «دعا» از جایگاه ویژه و والایی برخوردار باشد. در دین مبین اسلام، آثار فراوانی برای دعا بیان شده و کلیدهای نجات و گنجینه‌های رستگاری از نوید‌های این عمل است. (1) خداوند در آیه 60 سوره غافر، مردم را به دعا کردن امر می‌کند و مژده اجابت می‌دهد. در یک جمله، دعا تأثیر بسزایی دررسیدن به نقطه بهتر ازلحاظ مادی و نیل به کمال از جهت معنوی دارد.
اما از آنجا که عقل بشر بدون تکیه بر قرآن و سیره معصومان(ع) نمی‌تواند به کمال واقعی برسد، اهل‌بیت سفارش کرده‌اند که مؤمنان با هدایت قرآن و حدیث از دعا بهره‌مند شوند. به تعبیر رهبر معظم انقلاب: «دعاهایی که از ائمه رسیده است، بهترین دعاهاست. اولاً خواسته‌هایی در این دعاها گنجانده‌شده است که به ذهن امثال ماها اصلاً خطور نمی‌کند و انسان از زبان ائمه(ع) آنها را از خدا طلب می‌کند... اگر انسان اینها را از خدا بخواهد و بگیرد، می‌تواند برای او سرمایه باشد. ثانیاً در این دعاها مایه‌های خشوع و تضرع وجود دارد. مطلب، با زبان و لحن وبیانی ادا شده است که دل را خاشع و نرم می‌کند. با عبارات فصیح و بلیغ، عشق و شیفتگی و شوق در این دعاها موج می‌زند. انسان باید این دعاها را قدر بداند و از آنها استفاده کند.» (2)
در دوره حاضر، دعاهایی بین مردم شایع شده است که هیچ منبع روایی ندارند، یکی از این موارد، دعای معروف به «هفت هیکل» است که متشکل از فقرات هفتگانه هست. این متن با عنوان «دعای هفت هیکل» در برخی از سایت‌ها و کتاب‌های معاصر ذکرشده و خواصی نیز برای آن بیان گردیده است. همچنین مرحوم کفعمی در کتاب «جُنَّهُ الاَمانِ الواقیَه» معروف به «المصباح» هفت دعا را با عنوان «الهیاکل» ذکر می‌کند که با دعای هفت هیکل مذکور در کتاب «گنج‌های معنوی» متفاوت است.
معرفی کتاب «جُنَّهُ الاَمانِ الواقیَه»
نویسنده کتاب، مرحوم شیخ تقى الدین، ابراهیم بن على عاملى کفعمى، از عالمان شیعه قرن 10 هجری قمری است. وی دارای تألیفات متعدد در موضوعات مختلف است که کتاب «البلد الأمین و الدرع الحصین» و «جنه الأمان الواقیه» ازجمله آثار مشهور دعایی ایشان است.(3)
کتاب «جنه الأمان الواقیه» در 50 فصل به رشته تحریر درآمده است. نویسنده در مقدمه کتاب می‌گوید: «این کتاب را از کتاب‌های مورد اعتمادی جمع‌آوری کردم». وی در آخر کتاب، فهرستی از منابع استفاده‌شده را که افزون بر 239 عنوان است ذکر می‌کند.
کفعمی، عالم مورد اعتماد علمای شیعه است، اما متون موجود در این کتاب، همگی منتسب به معصومان(ع) نیستند، بلکه برخی از آنها مانند دعای الهیاکل بدون انتساب به معصوم ذکرشده است.
بررسی دعای «الهیاکل»
مرحوم کفعمی هیچ سند و منبعی برای این دعا ذکر نکرده و متن آن‌هم در هیچ‌کدام از منابع حدیثی و دعایی شیعه وجود ندارد و حتی هیچ دعایی با نام «الهیاکل» در منابع شیعه نیست؛ برخی از الفاظ و جملات این دعا را در ادعیه مختلف می‌توان یافت و قسمتی از الفاظ نیز در روایات شیعه نیست.
بنابراین دعای «الهیاکل» با شکل موجود در منابع شیعه وجود ندارد و نخستین بار توسط کفعمی در منابع شیعه وارد شده است. درنتیجه، عدم نقل این دعا در آثار پیشین، نبود برخی از جملات در سخنان معصومان عدم ذکر سند، منبع و انتساب نداشتن آن به معصومان(ع)، سبب ضعف سندی و متنی این دعا شده است.
معرفی کتاب «گنج‌های معنوی»
این کتاب، تألیف رضا جاهد در 11 بخش با قطع وزیری به چاپ رسیده است.(4) نویسنده در ابتدای کتاب، هدف خود را چنین نقل می‌کند «نظر به فراوانی فضیلت و اهمیت دعا و درخواست حوائج از درگاه پاک الهی که سبب توجه بیشتر نسبت به خالق یکتاست و نشر مقداری از احادیث پیشوایان دین درصدد تهیه این کتاب برآمدم تا ان‌شاءالله روز بیچارگی ما را چاره‌ای باشد». به همین جهت وی دعاهای متعدد با موضوعات مختلف در این کتاب گردآوری می‌کند. این کتاب در سال‌های اخیر با استقبال زیادی از سوی مردم مواجه شده است، اما نتوانسته در مجامع علمی و نزد اندیشمندان جایگاهی بیابد.
ناشناخته بودن نویسنده این کتاب از حیث علمی و معنوی، عدم استناد به منابع معتبر شیعه، روشمند نبودن نوشته، نبود برخی از دعاها در منابع شیعه و... ازجمله دلایل عدم اعتبار این کتاب است.
بررسی محتوای دعای هفت هیکل:
نویسنده در این دعا، آیاتی را در هفت فقره ذکر می‌کند و در آغاز هرکدام از فقرات «بِسْم اللهِ الرحمن الرحیم» و سپس جمله «اُعیذُ نَفْسی بِاللهِ الْعَلِیَّ‌الْعظیمِ» را بیان می‌کند. حال آنکه همراهی برخی از این آیات - مانند هیکل دوم- در کنار هم در احادیث معصومان(ع) یافت نمی‌شود. درنتیجه این دعا را هم نمی‌توان به معصومان نسبت داد.
نتیجه :
دعای هفت هیکل که در دو منبع «گنج‌های معنوی» و «المصباح» وجود دارد، به دلیل نداشتن پیشینه روایی و نیاوردن سند، فاقد اعتبار حدیثی است؛ ازاین‌رو هرچند خواندن آن به قصد رجا اشکالی ندارد، اما نمی‌تواند همانند دعاهای مأثور، تضمین‌کننده سعادت بشر به شمار آید و چه‌بسا آسیب‌هایی را نیز به دنبال داشته باشند و البته شهرت آن در بین مردم، به جهت تصوّر خواص آن، موجب می‌شود که مسیر بدعت گشوده شده و راه سنّت، بسته شود و مردم به‌سوی دعاهای نامعتبر و غیر مأثور کشیده شوند. (5)
پی‌نوشت‌ها:
1. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران: اسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق، ج 2، ص 468.
2. نمازجمعه تهران، ۲۹/ ۰۷/ ۱۳۸۴. 3. المصباح (جنه الأمان الواقیه)، ابراهیم بن علی عاملی‌کفعمی، قم: دارالرضی، دوم، 1405 ق. 4. گنج‌های معنوی، رضا جاهد، مشهد: سنبله، 1391 ش. 5. برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به مقاله «ارزش سنجی سند و متن دعای هفت هیکل»، مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث، شماره 2.
* مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی